อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อนิพฺพตฺตปุพฺพานํ โกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํฯ อุปฺปาทายาติ อุปฺปาทนตฺถายฯ อุปฺปนฺนานนฺติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว นิพฺพตฺตานํฯ ฐิติยาติ ฐิตตฺถายฯ อสมฺโมสายาติ อวินาสตฺถายฯ ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนภาวายฯ เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวายฯ ภาวนายาติ วฑฺฒิยาฯ ปาริปูริยาติ ปริปูรณตฺถายฯ

อิทานิ อกุสเลสุ กามจฺฉนฺทํ, กุสเลสุ เนกฺขมฺมํ วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ กามจฺฉนฺโทติ สมาธิปฏิปกฺโข กามราโคฯ เนกฺขมฺมนฺติ ปฐมชฺฌานสมาธิ, ปฐมชฺฌานํ วา, สพฺเพ เอว วา กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมํฯ

อิทานิ สพฺพกิเลสานํ สพฺพกิเลสปฏิปกฺขสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส จ วเสน โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ อนุปฺปนฺนานํ สพฺพกิเลสานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส ฐิติยาติอาทีสุ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส ฐิติกฺขณภงฺคกฺขณวเสน ‘‘ฐิติยา’’ติอาทิโยชนา เวทิตพฺพาฯ วิภงฺคฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘ยา จสฺส ปวตฺติ, อยเมว ฐิติ นามา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 406) วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อรหตฺตมคฺคสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค ทฏฺฐพฺโพ’’ติ วทนฺติฯ

วีริยารมฺภญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

39. อตฺถสนฺทสฺสนญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[90] อตฺถสนฺทสฺสนญาณนิทฺเทเส ปญฺจกฺขนฺธาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ ปกาเสตีติ ปากฏํ กโรติ, โสตูนํ ญาณจกฺขุนา ทสฺสนํ สมฺปาเทตีติ อตฺโถฯ นานาธมฺมาติ โลกิยโลกุตฺตรา สพฺพธมฺมา วุตฺตาฯ กสฺมา ปกาสนานิทฺเทเส โลกิยา เอว วุตฺตาติ เจ? อนิจฺจาทิวเสน ปกาสนาย อารทฺธตฺตาฯ โลกุตฺตรานญฺจ อสมฺมสนูปคตฺตา โลกุตฺตรา น วุตฺตาฯ นานาธมฺมนิทฺเทเสน ปน อตฺถสนฺทสฺสนนิทฺเทเสน จ เตสํ สงฺคหิตตฺตา ยถา เต ปกาเสตพฺพา, ตถา ปกาสนา ปกาสนาเยวฯ ปชหนฺโตติ โสตารํ ปชหาเปนฺโตติ อตฺโถฯ สนฺทสฺเสตีติ โสตูนํ สมฺมา ทสฺเสติฯ

เกจิ ปน ‘‘กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมตฺถํ สนฺทสฺเสตี’’ติอาทินา นเยน ปฐนฺติฯ เตสํ อุชุกเมว โสตูนํ โทสปฺปหาเน คุณปฏิลาเภ จ กเต สิขาปฺปตฺตํ เทสนาญาณํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อยํ นโย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

อตฺถสนฺทสฺสนญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

40. ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[91] ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนิทฺเทเส สพฺเพ ธมฺมา เอกสงฺคหิตาติ สพฺเพ สงฺขตาสงฺขตา ธมฺมา เอเกน สงฺคหิตา ปริจฺฉินฺนาฯ ตถฏฺเฐนาติ ภูตฏฺเฐน, อตฺตโน อตฺตโน สภาววเสน วิชฺชมานตฺเถนาติ อตฺโถฯ อนตฺตฏฺเฐนาติ การกเวทกสงฺขาเตน อตฺตนา รหิตฏฺเฐนฯ สจฺจฏฺเฐนาติ อวิสํวาทกฏฺเฐน, อตฺตโน สภาวญฺญถตฺตาภาเวนาติ อตฺโถฯ ปฏิเวธฏฺเฐนาติ สภาวโต ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺเฐนฯ อิธ โลกุตฺตรญาเณน อสมฺโมหโต อารมฺมณโต จ ปฏิเวโธ เวทิตพฺโพฯ อภิชานนฏฺเฐนาติ โลกิเกน ญาเณน อารมฺมณโต, โลกุตฺตเรน ญาเณน อสมฺโมหโต อารมฺมณโต จ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาวโต อภิชานิตพฺพฏฺเฐนฯ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 4.46) หิ วุตฺตํฯ ปริชานนฏฺเฐนาติ วุตฺตนเยเนว โลกิยโลกุตฺตเรหิ ญาเณหิ สภาวโต อภิญฺญาตานํ ธมฺมานํ อนิจฺจาทิโต นิยฺยานาทิโต จ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานิตพฺพฏฺเฐนฯ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปริญฺเญยฺย’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ธมฺมฏฺเฐนาติ สภาวธารณาทินา ธมฺมฏฺเฐนฯ ธาตุฏฺเฐนาติ นิชฺชีวตาทินา ธาตุฏฺเฐนฯ ญาตฏฺเฐนาติ โลกิยโลกุตฺตเรหิ ญาเณหิ ญาตุํ สกฺกุเณยฺยฏฺเฐนฯ ยถา ทฏฺฐุํ สกฺกุเณยฺยาทินา อตฺเถน ‘‘ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ รูป’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ญาตุํ สกฺกุเณยฺยฏฺโฐ ญาตฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ สจฺฉิกิริยฏฺเฐนาติ อารมฺมณโต ปจฺจกฺขกาตพฺพฏฺเฐนฯ ผุสนฏฺเฐนาติ ปจฺจกฺขกตสฺส อารมฺมณโต ปุนปฺปุนํ ผุสิตพฺพฏฺเฐนฯ อภิสมยฏฺเฐนาติ โลกิเกน ญาเณน อภิสมาคนฺตพฺพฏฺเฐนฯ กิญฺจาปิ หิ ‘‘ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํ, อภิญฺญาปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํ, สจฺฉิกิริยาปญฺญา ผสฺสนฏฺเฐ ญาณ’’นฺติ เอเกกเมว ญาณํ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายญฺจ –